Crkve i verske zajednice korisnici su izdašnih sredstava budžeta iz mnogih izvora od kojih su neki regulisani zakonom, a drugi predstavljaju ad hoc zahvatanja novca koji pripada svim budžetskim korisnicima. Pokušaji da se ovakvi slučajevi istraže nailaze na ćutanje i države i crkve.
Crkve i verske zajednice se u javnosti doživljavaju kao zaštitnici verskog, kulturnog i nacionalnog identiteta, i kao takve uživaju veliko poverenje građana. Pokušaji preispitivanja svrsishodnosti i transparentnosti davanja javnog novca za crkvene potrebe su retki i često se prikazuju kao atak na najviše društvene vrednosti što odvraća javnost od legitimnog prava na uvid u trošenje novca koji pripada svim građanima.
U analizi koja sledi izdvojeni su podaci o udelu izdvajanja za crkve kroz mehanizam javnih konkursa primarno namenjenih finansiranju javnog informisanja, kulture i civilnog sektora.
Podaci su deo šireg istraživanja Javno o javnim konkursima, i kao takvi daju mogućnost uvida i poređenja budžetskog finansiranje crkava i verskih zajednica u odnosu na finansiranje drugih potreba društva – javnog informisanja, kreiranja kulturnih sadržaja i delovanja nevladinih organizacija.
Analiza koja se oslanja na podatke prikupljene u BIRN-ovoj bazi javnih konkursa pokazuje sledeće:
- U periodu od 2019. do 2021. finansirano je najmanje 256 projekata čiji su nosioci crkve i njima pripojene organizacije (na primer, crkveni horovi i javna glasila)
- Podrška za projekte crkava i verskih zajednica dodeljena je u 36 gradova i opština, i iz izvora 6 republičkih ministarstava kao i sredstava 3 pokrajinska sekretarijata
- Ukupna izdvajanja vrede nešto više od 135 miliona dinara (tačnije 135.004.435 dinara).
- Najbrojniji su projekti koje je podnela Srpska pravoslavna crkva (186), zatim rimokatoličke (42), jevrejske opštine (21) i islamske zajednice (7)
- Gradovi/opštine na veoma različite načine tretiraju izdvajanje za crkve i verske zajednice. Rekorderi po izdvajanju su grad Zaječar koji je za projekte izgradnje verskih objekata usmerio više od 64 miliona dinara ka Eparhiji Timočkoj, tj. preko 90% budžeta namenjenog finansiranju projekata civilnog društva. Slede Koceljeva, Rekovac i Ljig koje su iz istog budžeta (za civilno društvo) izdvojile 50% sredstava za crkve, Osečina je izdvojila preko 30%, Čajetina preko 24%, Sokobanja gotovo 23%, a Golubac preko 17%.
- Opštine su manji deo budžeta namenjenog kulturi usmerile na crkve, a prednjače Vladičin Han (33%), Aleksandrovac (24%) i Aleksinac (15%).
- Iz budžeta namenjenog javnom informisanju zanemarljivo mali procenat izdvajanja usmeren je ka crkvenim medijima (na primer, Radio Zlatousti iz Kragujevca, Radio Marija iz Subotice i sl.)
- Ukupna izdvajanja za crkve u određenoj meri prate ekonomsku moć lokalnih samouprava. Iz našeg uzorka, polovina opština (njih 18 od 36) pripada nerazvijenim ili devastiranim područjima. Iako su novčana davanja u ovim opštinama relativno mala u ukupnom uzorku, u njima, u velikoj meri, dominiraju velika davanja za crkve u odnosu na ulaganja u delovanje civilnog društva i u kulturu.
- Više od 63 miliona dinara potrošeno je na različite vrste građevinskih radova, iako su konkursi primarno namenjeni tematski i projektno zaokruženim celinama.
- Projekti koji svojim nazivima upućuju na realizaciju aktivnosti od javnog interesa (kulturni, umetnički i edukativno sadržaji, kao i medijska produkcija) vrede oko 46 miliona dinara, tj. gotovo 20 miliona dinara manje nego građevinski radovi.
(Ne)transparentno finansiranje crkava
Evropske zemlje na različite načine uređuju odnose između države i crkava i verskih zajednica. Bez obzira na specifičnosti tih modela, države finansijski pomažu crkve i verske zajednice, omogućavaju njihov rad kroz različita davanja, regulišu i pomažu izgradnju bogomolјa, prihvataju i tretiraju religiju u javnoj sferi i vode dijalog sa crkvama i verskim zajednicama. U Srbiji je krovni zakon koji reguliše odnos države i crkava i verskih zajednica Zakon o crkvama i verskim zajednicama, ali su različiti vidovi podrške države regulisani i nizom drugih zakona čiju je listu moguće naći ovde.
Zakon o crkvama i verskim zajednicama propisuje da „Crkve i verske zajednice obezbeđuju sredstva za obavljanje svoje delatnosti od prihoda iz sopstvene imovine, zadužbina, legata i fondova, nasleđivanja, poklona i priloga“ kao i privrednih delatnosti. Crkve i verske zajednice ovom svojom imovinom i novčanim sredstvima upravljaju samostalno, u skladu sa sopstvenim propisima, i ne podnose finansijske izveštaje kao druga pravna lica ili organizacije.
Država materijalno pomaže rad crkava „radi unapređivanja verske slobode i saradnje sa crkvama i verskim zajednicama, u obostranom interesu“ iz različitih budžetskih izvora. Na primer, crkve dobijaju značajnu podršku države kroz delimično ili potpuno oslobođenje od plaćanja poreza, kao i kroz obezbeđenje sredstava za penzijsko, invalidsko i zdravstveno osiguranje dela sveštenika i verskih službenika, podršku srednjem i visokom teološkom obrazovanju, finansiranje izgradnje i obnove verskih objekata i slično. Iscrpna lista programskih aktivnosti namenjenih crkvama i verskim zajednicama iz samo jednog izvora Uprave za saradnju s crkvama i verskim zajednicama, dostupna je ovde.
Crkve i verske zajednice se finansiraju i iz drugih budžetskih izvora namenjenih finansiranju civilnog društva, kulture i medija. Izgradnji verskih objekata se finansira i iz drugih budžetskih izvora, kakva su na primer ad hoc davanja iz državnih rezervi – kojima Vlada samostalno raspolaže bez kontrole javnosti.
Upravo na ovakav netransparentan način trošenja novca za crkvene potrebe upozorio je Fiskalni savet, nezavisni državni organ, čija je dužnost da ocenjuje kredibilitet fiskalne politike sa aspekta poštovanja utvrđenih fiskalnih pravila i da obezbedi javnost i odgovornost u vođenju fiskalne politike. U nedavnom izveštaju Saveta upozorava se da se već nekoliko godina unazad, sa računa Generalnog sekretarijata Vlade isplaćuju vanredne, budžetom neplanirane dotacije, između ostalog i za potrebe Srpske pravoslavne crkve. Tako je u 2021. za ove namene kroz rezervu izdvojeno 3,2 milijarde dinara, od čega najvećim delom, oko 2,4 milijarde, za završetak radova na izgradnji Hrama Svetog Save dok je tokom 2020. ova potrošnja iznosila 1,5 milijardi dinara.
Javnost ne može da dobije više podataka ni od Uprave za saradnju s crkvama i verskim zajednicama koja ima mandat da kontroliše trošenje novca za potrebe crkava i verskih zajednica, iz svog budžetskog razdela. Naime poslednji dostupni podaci o izvršenju budžeta uprave su za drugi kvartal 2018. godine i sadrže rudimentarne informacije o utrošku dodeljenih sredstava. Prema dostupnim podacima državna revizorska organizacija poslednji put je kontrolisala poslovanje Uprave 2011. kojom prilikom nisu utvrđene nepravilnosti.
O načinu trošenja sredstava iz drugih gore pomenutih izvora za finansiranje crkava i verskih zajednica nadležni su dugi organi – ministarstva i lokalne samouprave, čije budžete DRI sporadično kontroliše.
S obzirom na veliki broj izvora iz kojih država finansira rad crkava i verskih zajednica, ne postoji jasan i jedinstven objedinjeni pregled svih davanja države za ove potrebe niti jedinstvena kontrola ovih davanja.
Ovim pitanjima se povremeno bave istoričari, ekonomisti, nevladine organizacije (vidi, na ovde) i mediji, ali javno upućene kritike i apeli da se finansiranje crkava i verskih organizacija učini transparentnim i javnim nije dovelo do značajnijih pomaka u tretiranju ovih subjekata na način na koji su tretirani svi drugi korisnici budžeta.
Ovakvo stanje stvari upućuje na zaključak da u oblasti finansiranja crkava postoji nedovoljna transparentnost, da nedostaje jasan uvid javnosti u ovu vrstu potrošnje i da i crkve i verske zajednice i država odbijaju da daju odgovarajuće informacije o načinu na koji se troše sredstva svih građana Srbije.
U ovom izveštaju učinjen je pokušaj da se ovaj problem delimično rasvetli tako što su analizirani podaci o udelu izdvajanja za crkve kroz mehanizam javnih konkursa primarno namenjenih finansiranju javnog informisanja, kulture i civilnog sektora. Drugi pomenuti izvori finansiranja crkava i verskih zajednica nisu mogli biti obuhvaćeni ovom analizom, te pregled ukupnih davanja po ovom osnovu ostaje predmet nekog sledećeg istraživanja.
Crkve i konkursi za javni interes
Početna tačka analize finansiranja crkava je šire BIRN-ovo istraživanje Javno o javnim konkursima koje je u fokusu imalo ovaj mehanizam državnog finansiranja u četiri sektora kojima se podržava javni interes: javno informisanje i mediji, civilno društvo, kultura i omladina. Prikupljeni podaci odnose se na period od 2019. do 2021. godine i obuhvataju sva tri nivoa vlasti – lokalnu, pokrajinsku i nacionalnu.
Iz tog korpusa, koji broji više od 33 hiljade projekata, izdvojeni su podaci o javnim konkursima i podržanim projektima čiji su nosioci crkve, crkvene opštine i različite crkvene organizacije.
Ukupno je podržano 256 takvih projekata. Najveći broj (44) je podržano kroz konkurse republičkih ministarstava, 30 iz AP Vojvodine, a ostatak iz različitih lokalnih samouprava među kojima, po broju projekata, dominiraju Aleksandrovac, Aleksinac, Čajetina i Subotica.
Broj projekata koji su odobreni iz ovih izvor se kontinuirano smanjivao u ovom periodu. U 2019. ih je bilo 103, u 2020. 82, a u 2021. 71. Međutim, ukupna suma za podršku, ostaje gotovo ista, sa osetnim padom u 2020. godini, najverovatnije usled pandemije kovid – 19.
Crkve i verske zajednice se najizdašnije finansiraju iz sredstava namenjenih za konkurse za civilno društvo. Od ukupne potrošnje od 135 miliona dinara, čak 111,5 miliona ide iz ovog sektora. Po količini novca, slede izdvajanja za crkve iz sektora namenjenog proizvodnji kulturnog sadržaja. Ona su, ipak, gotovo 6 puta manja u odnosu na izdvajanja iz sektora civilnog društva. Najmanja izdvajanja su iz sektora medija i javnog informisanja.
Iako BIRN-ova baza pokazuje 256 podržanih projekata za tri godine, broj nosilaca je gotovo duplo manji – 139. Praksa pokazuje da se crkve mahom finansiraju putem brojnih projekata relativno male vrednosti. Izuzetak od ovog pravila je jedino grad Zaječar i finansiranje rada Eparhije Timočke koji vrede više od 20 miliona dinara godišnje.
Najveći broj projekata odobren je Katoličkom društvu Ivan Antunović, njih 26 podržano je kroz konkurse AP Vojvodine i grada Subotice. Ukupno 32 projekta odobrena su različitim crkvenim opštinama Eparhije Žičke, 24 projekta odobrena su Eparhijama Bačkoj i Niškoj, a 10 Šabačkoj. Ukupno gledano, dominiraju projekti Srpske pravoslavne crkve. Po 8 projekata odobreno je Udruženju Marija i Srpsko-jevrejskom pevačkom društvu, 7 projekata je odobreno Jevrejskoj opštini Novi Sad.
Prakse finansiranja crkava na lokalu
Na nivou lokalnih samouprava, uočavaju se različite prakse finansiranja crkava kroz javne konkurse. Od 36 opština/gradova u uzorku, samo su Sombor, Subotica i Ruma imali izdvajanja za crkvene projekte kroz sva tri tipa konkursa, odnosno za OCD, kulturu i medije.
Takođe, u jednom broju opština/gradova crkveni projekti su podržani značajnijim sredstvima i na neki način favorizovani u odnosu na ostale organizacije civilnog društva ili medije (kao na primer, u Zaječaru, Aleksandrovcu, Aleksincu ili Čajetini). Pretpostavka je da crkva u tim mestima „nadoknađuje“ nedostatak kulturne ili medijske produkcije, ili pak, nedovoljno razvijen civilni sektor.
Najveća količina novca usmerena je sa budžetske linije za civilni sektor, i na nivou lokalnih samouprava ta potrošnja iznosi 98 miliona dinara (tačnije 98.243.000,00 dinara). Od ove cifre, najveća davanja idu iz grada Zaječara (64,8 miliona dinara), a slede Čajetina (8,8 miliona), Bela Palanka (4,3 miliona), Golubac (2, 5 miliona), Bačka Topola i Dimitrovgrad sa po 2 miliona dinara. Ostale opštine i gradovi izdvajaju do milion dinara ili manje (u proseku od 100.000 do 600.000 dinara).
U odnosu na ukupan prosek izdvojenog novca grad Zaječar je iz ovog sektora izdvojio 91, 8% ukupnog novca za konkurse organizacije civilnog društva, a slede Koceljeva, Ljig i Rekovac koji su izdvojili 50% ukupnog novca (u Koceljevi je to 840.000,00 dinara, u Ljigu je 100.000,00 dinara, a Rekovcu 600.000,00).
Po količini novca, slede izdvajanja iz sektora kulture. Na nivou lokalnih samouprava, iz ovog sektora izdvojeno je nešto više od 15 miliona dinara (tačnije, 15.338.800,00 dinara). Najveća izdvajanja, u smislu ukupne količine novca iz ovog sektora su iz Aleksandrovca i Aleksinca (5, 05 miliona dinara ili 24,3% i 3 miliona dinara ili 15,9%). U Vladičinom Hanu izdvojeno je milion dinara ili 33% ukupne sume za sektor kulture u ovoj opštini.
Po količini potrošenog novca slede gradovi Leskovac i Novi Sad (1.340.000,00 i 1.395.000.000,00), međutim, ovo su procentualno mala izdvajanja u odnosu na ukupne budžete ova dva grada za kulturnu proizvodnju.
U ostalim gradovima i opštinama iz ovog uzorka, potrošnja za crkvene projekte retko prelazi 2% ukupnog budžeta namenjenog kulturi (nešto više od tog proseka su Lajkovac 8,5% ili 148.800,00 dinara, Zemun 6% ili 650.000,00 dinara i Novi Pazar 5% ili 200.000,00 dinara).
Na nivou lokalnih samouprava, najmanja izdvajanja za crkvene projekte su iz sektora medija i javnog informisanja. Svega 5 gradova je imalo ovu vrstu potrošnje, to su: Kragujevac (400.000,00 dinara), Novi Sad (150.000,00 dinara), Sombor (400.000,00 dinara), Subotica (450.000,00 dinara) i Ruma (100.000,00 dinara).
Finansiranje crkava može se posmatrati u kroz prizmu ekonomske snage gradova i opština, tj. u odnosu na njihov stepen razvijenosti. Od 36 lokalnih samouprava, polovina pripada prvom i drugom tipu (razvijene), dok druga polovina pripada trećem i četvrtom tipu, što su nerazvijene opštine i gradovi i devastirana područja. U našem uzorku, trećem i četvrtom tipu pripadaju Aleksinac, Alibunar, Bački Petrovac, Bela Palanka, Brus, Dimitrovgrad, Golubac, Leskovac, Novi Pazar, Koceljeva, Krupanj, Ljig, Osečina, Priboj, Raška, Rekovac, Sokobanja i Vladičin Han.
Iz navedenih lokalnih samouprava za crkve je ukupno, iz korpusa javnih konkursa za civilno društvo i kulturu, izdvojeno preko 25 miliona dinara (tačnije 25.363.000,00 dinara). Upravo iz ovih gradova i opština dolaze „rekorderi“ po procentu zahvata iz drugih javnih sektora.
Finansiranje redovnog rada i građevinskih radova
Osim samih finansijskih izdvajanja, ističe se potreba i za dubljom analizom i svrsihodnošću potrošenog novca. BIRN-ova baza daje uvid i u same nazive projekata, uz njegovu vrednost.
Baza pokazuje da 68 od ukupno 256 (gotovo četvrtina) projekata nema naziva, tj. da u rešenjima o dodeli sredstava nema ove informacije. Takav je slučaj u Ljigu, Čajetini, Aleksincu, Rumi, Bačkom Petrovcu, Golupcu, Osečini, Brusu, Krupnju, Priboju i Novom Sadu. Podržani projekti vrede 16.473.000,00 dinara.
Naša pretpostavka je da nedostatak ove informacije zapravo govori o finansiranju redovnog rada crkava. Osim navedenih, postoji i 6 projekata u kojima je eksplicitno navedeno da se kroz konkurs finansira redovan rad. To su projekti Slovačke evangelističke crkve – Crkvena opština Bajša (finansiran iz Bačke Topole u 2021.), Eparhije Niške – crkvena opština Bela Palanka (dva projekta finansirana iz Bele Palanke u 2019.), Eparhije Niške – crkvena opština Crvena reka (finansiran iz Bele Palanke u 2020.), Eparhija Timočka – crkvena opština Zaječar (finansiran u ovom gradu u 2019.) i Crkveno gradski hor Sveta tri jerarha (finansiran u Alibunaru u 2019.).
Značajna sredstva, inače namenjena projektnom finansiranju, potrošena su na izvođenje različitih vrsta građevinskih radova na crkvenim objektima. Na ove namene potrošeno je nešto više od 63 miliona dinara (tačnije 63.015.735,00 dinara). Ova vrsta radova, sanacije, rekonstrukcije, eksplicitno su navedene u 46 projektnih prijava, pokazuje BIRN-ova baza javnih konkursa. Ova praksa je zabeležena u 9 opština i gradova i Sekretarijatu za privredu i turizam AP Vojvodine.
Ostatak projekata (osim onih bez naziva i onih usmerenih na građevinske radove) po svom nazivu upućuju na kulturne i verske događaje i manifestacije, obeležavanje značajnih datuma, horske nastupe, bibliotečku delatnost i rad sa mladima. Ovi projekti zajedno vrede 46.918.700,00 dinara.
Njihova vrednost, iako u najvećem delu upućuju na ispunjavanje javnog interesa i proizvodnje kulturnog i edukativnog sadržaja, je čak za 20 miliona manja od izvođenja građevinskih radova.
PREPORUKE
- Obavezati Upravu za saradnju sa crkvama i verskim zajednicama da svake godine sastavlja detaljan narativni i finansijski izveštaj o trošenju budžetskih sredstva za ove potrebe koji će biti javno dostupan na sajtu Uprave.
- Ministarstvo finansija trebalo bi da novac za ove potrebe troši samo iz unapred određenih sredstava budžeta, a ne iz sredstava za interventno delovanje, kao što je to do sada bio slučaj
- Uslovima konkursa trebalo bi obavezati Crkve i verske zajednice da izveštavaju o utrošku sredstava po osnovu javnih konkursa na isti način kao i drugi korisnici ovih budžetskih linija. Ova dokumentacija trebalo bi da bude javno dostupna.
- Davanja za crkvu trebalo bi razdvojiti od drugih davanja (za medije, civilni sektor, prosvetu, iz sredstava izvršenja sankcija, idr., i prikazati u okviru objedinjenog budžeta
- Obavezati Državnu revizorsku instituciju da kroz u okviru svoji redovnih aktivnosti periodično vrši kontrolu upotrebe sredstava prikazanih u objedinjenom budžetu
- Obavezati crkve i verske zajednice da kod podnošenja projekata za finansiranja građevinskih radova iz državnih sredstava prikažu ukupnu vrednost radova i sve izvore finansiranja takvih građevinskih radova da bi se sagledala svrsishodnost davanja državnih sredstava za ove potrebe i efikasnost upotrebe ovih sredstava
- Na lokalnom nivou, uvesti obavezu da komisije za ocenjivanje projekata gde se jedna budžetska linija koristi za finansiranje više različitih namena (crkva, sport, političke partije, civilno društvo i dr.) u svom sastavu imaju predstavnike svih zainteresovanih grupacija