Novosadski rit baš nema sreće sa gradom koji je nastao na njegovim obalama. Dobra vest je da, i posle vekova zatrpavanja i isušivanja, još uvek opstaju njegovi izolovani ostaci. Takođe, dobra vest je da je Novi Sad početkom 2025. godine dobio prestižnu međunarodnu akreditaciju Wetland City – grad vlažnih područja, što bi trebalo da pruži dodatne garancije da će preostala vlažna staništa opstati i biti zaštićena.
Loša vest je da kamioni puni građevinskog otpada danima zatrpavaju severne obale najvećeg gradskog prirodnog jezera, takozvane Bare kod Rodića. Naneti sloj zemlje, peska i drugog građevinskog otpada sada je visok preko tri metra u odnosu na površinu jezera.
Trsku i kristalno čistu vodu, po kojoj je ova bara bila poznata, sada su zamenili komadi betona i stare cigle. Ribe i zaštićene vrste ptica zamenila je nekolicina ljudi i jedan bager.
“Nemoj mene da snimaš, zar ne vidiš da se mučimo!? Deset dinara je kilogram starog gvožđa, pa ti izračunaj koliko treba da se namučimo da bi nešto zaradili. Težak je ovo život”, kaže jedan od njih.
Za razgovor nije bio raspoložen ni vozač bagera angažovanog na poravnavanju otpada, kao ni vozači kamiona koji konstantno dolaze i istovaraju otpad.
„Vodeno-močvarno područje eliptičnog oblika, tipa jezera, bez direktnog kontakta sa vodotocima. Najveća dužina oko 700 metara, a najveća širina oko 650 metara. Na navedenom staništu beleži se 104 vrste ptica, od kojih je 89 strogo zaštićenih“, ovako Baru kod Rodića opisuju zvanična dokumenta Grada Novog Sada.
Generalnim urbanističkim planom, koji važi do 2030, ova lokacija obeležena je oznakom NSA 10 i navedena kao stanište „zaštićenih i strogo zaštićenih divljih vrsta od nacionalnog značaja“. U dokumentu se dalje navodi da je na zaštićenim područjima zabranjeno menjati morfološke i hidrološke osobine staništa, kao i odlagati otpad.
NSA 10 (Novi Sad Area) je jedno od 22 područja koja, prema Izveštaju o stanju prirode na teritoriji Grada Novog Sada, čine ekološku mrežu grada. Izveštaj, koji je sačinio Pokrajinski zavod za zaštitu prirode 2017. referiše na savremene trendove zaštite prirode koja se zasniva na principu povezivanja područja koja se aktivno štite.
Analiza BIRN-a pokazuje da je od 2014. do danas ukupna površina jezera, poznatog kao Bara kod Rodića, smanjena za oko 25 odsto, te da su usled nasipanja zemljišta i drugog građevinskog materijala trajno uništena biljna i životinjska staništa na severnim i jugoistočnim obalama.
I dok je za Generalni urbanistički plan Bara kod Rodića “stanište zaštićenih divljih vrsta od nacionalnog značaja”, u Katastru nepokretnosti se za istu površinu navodi da je “ostalo veštački stvoreno neplodno zemljište”.
U čijem vlasništvu je Rodić bara u Novom Sadu?
Prema podacima iz Katastra, samo jezero pripada Katastarskoj opštini Novi Sad III i zavedeno je kao parcela 190/1 ukupne površine 254 228 m2. Upisani vlasnik parcele je kompanija Nord logistic DOO iz Beograda.
Severni deo jezera podeljen je na dve parcele (190/2 i 190/3) ukupne površine 53 882 m2. Parcele, koje su sada zatrpane, su u vlasništvu kompanije Woby House iz Novog Sada koja se bavi uvozom i prodajom profesionalnog ali i alata za kućnu upotrebu.
Obratili smo se kompaniji Nord logistic ali odgovor nismo dobili.
U Woby House nam je potvrđeno da su navedene parcele kupljene od kompanije Nord logistic u martu 2025. te da nemaju saznanja o nasipanju građevinskog otpada.
“Na parceli nismo vršili još nikakve radove, tako da nemamo saznanja o nasipanju građevinskog otpada, verovatno da je ta radnja izvršena pre kupovine”, rečeno je za BIRN
U kompaniji Hidrograđevinar iz Sremske Mitrovice, čiji je bager angažovan na poravnavanju lokaliteta, rečeno nam je da ih je angažovala kompanija DAENNA DOO iz Petrovaradina i da o zaštićenom području ne znaju ništa.
NIG Magistrala i Jačov čije smo kamione zatekli na licu mesta nisu odgovorili na naše upite.
Iako područje nije formalno zaštićeno, Andrej Kalmar iz organizacije „Opstanak prirode“ kaže da se na osnovu pravne analize GUP-a može tvrditi da lokalitet ipak uživa određenu vrstu zaštite. U samom dokumentu navodi se da su staništa registrovana u bazi podataka Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode.
Degradacija vlažnih staništa Novog Sada
Ekološki aktivisti okupljeni oko nevladinih organizacija „Svet i Dunav“ i Ekološki front Novi Sad utvrdili su da je na teritoriji Novog Sada preostalo dvadeset većih i manjih prirodnih vlažnih staništa, koja su dom desetinama zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta.
Njihovo istraživanje pokazuje da je tokom poslednjih nekoliko godina šest lokacija potpuno ili delimično uništeno, dok je još sedam u kritičnom stanju, među kojima i takozvana Rodić bara.
Među delimično uništenim, kao i među onima koje su u kritičnom stanju, nalaze se i lokacije koje Generalni urbanistički plan Novog Sada označava kao staništa „zaštićenih i strogo zaštićenih divljih vrsta od nacionalnog značaja“. To su Avijatičarska bara (NSA 05), Kamenička ada (NSA 22a) i Novosadski Veliki rit i ratno ostrvo (NSA 14e, 14d).
„Nedavni događaji, dokumentacija i terenski dokazi otkrivaju sistematsku degradaciju skoro svih močvarnih ekosistema u gradu i oko njega, što je uzrokovano raznim infrastrukturnim projektima koji krše i nacionalne i međunarodne ekološke standarde. Ramsarsko područje Kooviljsko-petrovaradinski rit je za sada bezbedno, ali se zapravo nalazi na rubu opštine Novi Sad i nema nikakve veze sa samim gradom, gde je došlo do brojnih uništavanja močvarnih područja u periodu između 2010. i 2025. godine“, navode aktivisti nevladinih organizacija „Svet i Dunav“ i Ekološki front Novi Sad.
Novosadski ekološki aktivisti obratili su se javnim pismom Stalnom savetu Ramsarske konvencije da razmotri poništavanje akreditacije.
„Zahtevamo da se pokrene formalni pregled statusa akreditacije Grada Novog Sada, tražimo zvaničan odgovor Grada u vezi sa dokumentovanim prekršajima. Svi relevantni dokazi su dostupni putem istorijske vremenske linije Google Earth, gde je vidljivo zabeležena degradacija močvarnih staništa. S poštovanjem pozivamo Mrežu močvarnih gradova da razmotri poništavanje akreditacije,jer kontinuirano priznavanje u trenutnim uslovima potkopava kredibilitet Mreže i nagrađuje ekološki destruktivno upravljanje“, navodi se u pismu.
Ramsarska konvencija je jedinstven međunarodni sporazum o zaštiti vlažnih područja zbog njihovog prirodnog i društvenog značaja. Srbija, kao potpisnica konvencije, trenutno ima jedanaest lokacija čiji je značaj priznat i zaštićen ovim sporazumom. Akreditacija Wetland City, dodeljena Novom Sadu početkom ove godine, predstavlja priznanje da se „Novi Sad ističe kao grad koji prepoznaje značaj vlažnih područja za zaštitu prirode i prilagođavanje klimatskim promenama, ali i obavezuje da ih adekvatno štiti“.
Krajem jula ministarka Sara Pavkov sastala se sa generalnom sekretarkom Ramsarske konvencije, dr Musondom Mumbom.
“Ramsarska konvencija je najstariji multilateralni ekološki sporazum koji prati sve aktuelne tendencije, usmeren i na prepoznavanje gradova koji aktivno rade na očuvanju i održivom korišćenju vlažnih područja. Ponosna sam što je, zahvaljujući dugogodišnjem radu lokalne samouprave i Ministarstva zaštite životne sredine pre svega na revitalizaciji vlažnih područja na teritoriji grada Novog Sada, saradnji sa ekološkim organizacijama i edukaciji građana, posebno mladih, naš Novi Sad kao jedan od 74 grada u svetu, koji su primer dobre prakse u zaštiti vlažnih područja. Takvo priznanje otvara vrata novim međunarodnim ekološkim projektima i održivim investicijama, podstiče ekoturizam, a takođe šalje snažnu poruku drugim gradovima u Srbiji i regionu da i oni pokrenu niz sličnih aktivnosti u svojim sredinama“, rekla je Pavkov nakon sastanka.
BIRN je uputio zahtev za intervju ministarki zaštite životne sredine Sari Pavkov, koja je svojim radom značajno doprinela da Novi Sad dobije ovu titulu. Odgovor nismo dobili.
Poslednjih godina problemi zaštite životne sredine na teritoriji Novog Sada eskalirali su u šire društveno-političke sukobe. Usvajanje Generalnog urbanističkog plana do 2030. nalazi se u samom središtu sukoba između aktuelne vlasti, predvođene Srpskom naprednom strankom, i građansko-ekološkog fronta.
Dok su građanski i ekološki aktivisti tvrdili da se planom uništavaju prirodne oaze poput dunavca Šodroš, predstavnici lokalne vlasti isticali su da su razvoj i širenje grada prioritet, uz garanciju da će preostala vlažna staništa, obeležena oznakom NSA u GUP-u, biti zaštićena.
„Iako je Grad Novi Sad u Generalnom urbanističkom planu do 2030. godine izneo niz lepih zamisli o ozelenjavanju gradskih celina i navodnom očuvanju postojećih zona sa delimičnom ili potpunom zaštitom (NSA) surova realnost na terenu govori sasvim drugačije. Fotografije, svedočenja i svakodnevna iskustva građana pokazuju da se prirodna dobra sistematski potiskuju, uništavaju i zamenjuju betonom – često pod izgovorom razvoja. Ova diskrepancija između planova i prakse nije samo urbanistički problem – to je pitanje prava, odgovornosti i budućnosti. Zato ponavljamo jasno i glasno: Voda nije i ne može biti politička igra“ kaže Danijela Stojković Jovanović iz organizacije Svet i Dunav.
BIRN je uputio zahtev za intervju gradskoj sekretarki za zaštitu životne sredine Vanji Petković. Odgovor nismo dobili.
„Obraćanje Ramsarskoj konvenciji i apel da se akreditacija povuče odražava kolektivni glas zabrinutih građana, stručnjaka i organizacija posvećenih zaštiti preostalih močvarnih ekosistema Novog Sada. Ostajemo dostupni za dijalog, razjašnjenja i saradnju u interesu ekološkog integriteta i međunarodne odgovornosti. Ostajemo dostupni za dalja razjašnjenja i saradnju“, navode ekološki aktivisti iz organizacija „Svet i Dunav“ i Ekološkog fronta Novog Sada.
Zakonom o zaštiti prirode između ostalog propisuje se formiranje „ekološki značajnih područja i koridora“. Formiranje tzv. ekoloških mreža na teritoriji gradova, AP Vojvodine kao i na teritoriji Republike Srbije predstavlja primenu glavnog instrumenta za zaštitu prirode u Evropskoj uniji odnosno njenih Direktiva o pticama i Direktivi o staništima.
Ekološka mreža zaštićenih područja Natura 2000 smatra se najvećom mrežom zaštićenih područja na svetu danas.
„Ekološka mreža biće utvrđena i postaje deo evropske ekološke mreže Natura 2000 do dana pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji“ navodi se u Zakonu o zaštiti prirode.